Early Proto-industrialization in the Low Countries? The Importance and Nature of Market-oriented Non-agricultural Activities on the Countryside in Flanders and Holland

van Bavel, Bas (B.J.P.) (2003): Early Proto-industrialization in the Low Countries? The Importance and Nature of Market-oriented Non-agricultural Activities on the Countryside in Flanders and Holland. Published in: Revue Belge de Philologie et d’Histoire , Vol. 81, No. 4 (2003): pp. 181-237.

Abstract

Next to the local craftsmen and the non-agrarian activities that families undertook for their own use or local consumption, which had always existed in the countryside, in some places rural industries aimed at non-local markets developed as early as in the late 14th century. In some parts of the Low Countries, these early stages of rural industry gained a considerable importance during the late medieval period. In most regions in Western-Europe, however, there was hardly or no industrialization in the countryside at all during this period. In this respect, therefore, there were striking regional differences, sometimes even between regions situated close to each other.

This article focuses on these regional differences, by investigating and comparing late medieval developments in two different parts of the Low Countries where rural industries did blossom in the late medieval period, but each with their own specific pattern: Inland Flanders and Holland. In order to explain these regional differences, the article links the proto-industrial development to the social and economic structures in the regions in question.

• Item Type: MPRA Paper
• Language: English
• Keywords: rural industries; proto-industrialization; rural transition; Low countries; late medieval economy
• Subjects: N - Economic History > N9 - Regional and Urban History; N - Economic History > N1 - Macroeconomics and Monetary Economics ; Industrial Structure ; Growth ; Fluctuations > N13 - Europe: Pre-1913; P - Economic Systems > P5 - Comparative Economic Systems > P52 - Comparative Studies of Particular Economies

References

J. DE BROUWER, Geschiedenis van Lede. Het dorpsleven, het parochieleven, het volksleven, Lede,1963.

C. VANDENBROEKE, “De linnennijverheid”, in: L. JASPERS & C. STEVENS, eds., Arbeid en tewerkstelling in Oost-Vlaanderen op het einde van het Ancien Régime, Gent,1985, p. 120-128.

C. VANDENBROEKE, “Sociale en konjunkturele facetten van de linnennij¬verheid in Vlaanderen (late 14de - midden 19de eeuw)”, in Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent 33, 1979, p. 117-174

J. MOKYR, Industrialization in the Low Countries, 1795-1850, New Haven,1976

H. KELLENBENZ, “Rural industries in the West from the end of the Middle Ages to the eighteenth century” in: P. EARLE, ed., Essays in European economic history, 1500-1800, Oxford,1974, p. 45-88.

S. POLLARD, Peaceful conquest. The industrialization of Europe, 1760-1970, Oxford,1981.

L.A. CLARKSON, Proto-industrialization: the first phase of industrialization?, Houndsmills/London,1985.

I. WALLERSTEIN, “Merchant, Dutch, or historical capitalism?”, in Review 20, 1997, p. 243-254.

J. SCHLUMBOHM, “Proto-industrialization as a research strategy and a historical period. A balance-sheet”, in: S.C. OGILVIE & M. CERMAN, eds., European proto-industrialization, Cambridge,1996, p. 12-22

E. THOEN, Landbouwekonomie en bevolking in Vlaanderen gedurende de late middeleeuwen en het begin van de moderne tijden. Testregio: de kasselrijen van Oudenaarde en Aalst (eind 13de - eerste helft 16de eeuw), Gent,1988.

W. VON STROMER, “Gewerbereviere und Protoindustrien in Spätmittelalter und Frühneuzeit”, in: H. POHL, ed., Gewerbe- und Industrielandschaften vom Spätmittelalter bis ins 20. Jahrhundert, Stuttgart,1986, p. 39-111.

H. KELLENBENZ, “Industries rurales en Occident de la fin du Moyen Age au XVIIIe siècle”, in Annales ESC 18, 1963, p. 833-882.

S.R. EPSTEIN, Freedom and growth. The rise of states and markets in Europe, 1300-1750, London/New York,2000.

R. BRENNER, “The Low Countries in the transition to capitalism”, in P. HOPPENBROUWERS & J.L. VAN ZANDEN, eds., Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages-19th century) in the light of the Brenner debate. CORN Publication series 4, Turnhout,2001, p. 275-338.

C. LIS & H. SOLY, “Different paths of development: Capitalism in the Northern and Southern Netherlands during the late Middle Ages and the early modern period”, in Review 20, 1997, p. 211-242.

E. THOEN, “A "commercial survival economy" in evolution. The Flemish countryside and the transition to capitalism (Middle Ages-19th century)”, in P. HOPPENBROUWERS & J.L. VAN ZANDEN, eds., Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages-19th century) in the light of the Brenner debate. CORN Publication series 4, Turnhout,2001, p. 102-157.

J. DE VRIES, The Dutch rural economy in the Golden Age, 1500-1700, New Haven/London,1978.

B.J.P. VAN BAVEL, “People and land. Rural population developments and property structures in the Low Countries, c. 1300-c. 1600”, in Continuity and Change, 17, 2002, p. 9-37.

F.F. Mendels, “Proto-industrialization: theory and reality”, in Eight international economic history congress, 1982, p. 69-107, esp. p. 76-80.

F.F. MENDELS, “Proto-industrialization: the first phase of the indus¬trialization process”, in Journal of economic history 32, 1972, p. 241-261.

J. SCHLUMBOHM, “Produktionsverhältnisse - Produktivkräfte – Krisen in der Proto-Industrialisierung”, in P. KRIEDTE, H. MEDICK & J. SCHLUMBOHM, eds., Industrialisierung vor der Industrialisierung. Gewerbliche Warenproduktion auf dem Land in der Formationsperiode des Kapitalismus, Göttingen,1978, p. 194-257.

R. HOUSTON & K.D.M. SNELL, “Proto-industrialization? Cottage industry, social change, and industrial revolution”, in Historial journal 27, 1984, p. 473-492.

D.C. COLEMAN, “Proto-industrialization: A concept too many”, in Economic history review 36, 1983, p. 435-448.

W. MAGER, “Proto-industrialization and proto-industry: the uses and drawbacks of two concepts”, in Continuity and change 8, 1993, p. 181-215.

A. KNOTTER, “De Amsterdamse scheepvaart”, Holland 16, 1984, p. 281-290.

J.L. VAN ZANDEN, “Op zoek naar de ‘Missing link’. Hypothesen over de opkomst van Holland in de late Middeleeuwen en de vroeg-moderne tijd”, in Tijdschrift voor geschiedenis, 1988, p. 359-386

J.L. VAN ZANDEN, The rise and decline of Holland's econo¬my. Merchant capitalism and the labour market, Manches-ter,1993, p. 32.

.J.E.M. VAN DAM, “Digging for a dike. Holland's labor market ca. 1510”, in P. HOPPENBROUWERS & J.L. VAN ZANDEN, eds., Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages-19th century) in the light of the Brenner debate. CORN Publication series 4, Turnhout,2001, p. 220-255.

P.J.E.M. VAN DAM, “Gravers, ofzetters en berriedragers. Werkgelegenheid aan de Spaarndammerdijk omstreeks 1510”, in Tijdschrift voor sociale geschiedenis 18, 1992, p. 447-478.

H. VAN DER WEE, “Structural changes and specialization in the industry of the southern Netherlands, 1100-1600”, in Economic history review 28, 1975, p. 203-221.

D. NICHOLAS, “Economic reorientation and social change in fourteenth century Flanders”, in Past and Present 70, 1976, p. 3-29.

J. MUNRO, “The symbiosis of towns and textiles. Urban institutions and the changing fortunes of cloth manufacturing in the Low Countries and England, 1270-1570”, in Journal of early modern history 3, 1999, p. 1-74.

R. VAN UYTVEN, “Die ländliche Industrie während des Spätmittelalters in den südlichen Niederlanden”, in H. KELLENBENZ, ed., Agrarisches Nebengewerbe und Formen der Reagrarisierung im Spätmittelalter und 19./20. Jahrhundert, Stuttgart,1975, p. 57-77.

D. NICHOLAS, Town and countryside. Social, economic, and political tensions in fourteenth-century Flanders, Brugge,1971.

E. SABBE, De Belgische vlasnijverheid, part I, Kortrijk,1975.

W. ENDREI, “Manufacturing a piece of woollen cloth in medieval Flanders: how many work hours?” in: E. AERTS & J.H. MUNRO, EDS., Textiles of the Low Countries in European economic history, Leuven,1990, p. 14-23.

P. STABEL, De kleine stad in Vlaanderen. Bevolkingsdynamiek en economische functies van de kleine en secundaire stedelijke centra in het Gentse kwartier (14de-16de eeuw), Brussel,1995.

G. ESPINAS & H. PIRENNE, eds., Recueil de documents relatifs à l’histoire de l’industrie drapière en Flandre part I.2 (Bruxelles,1909.

M. BOONE, “L'industrie textile à Gand au bas moyen âge ou les resurrections succesives d'une activité reputée moribonde”, in M. BOONE & W. PREVENIER, eds., La draperie ancienne des Pays-Bas: débouchés et stratégies de survie (14e-16e siècles, Leuven/Apeldoorn,1993, p. 15-61.

R. VAN UYTVEN, “Die ländliche Industrie während des Spätmittelalters in den sùdlichen Niederlanden”, in H. KELLENBENZ, ed., Agrarische Nebengewerbe und Formen der Reagrarisierung im Spätmittelalter und 19./20. Jahrhundert. Forschungen zur Sozial- und Wirtschaftsgeschichte, 21,1975.

E. ROOBAERT, “Het legwerkersbedrijf in het Land van Aalst, vooral te Geraardsbergen van ca. 1554 tot ca. 1564”, Artes textiles 4, 1957/58, p. 39-53

G.T. VAN YSSELSTEYN, Geschiedenis der tapijtweverijen in de noordelijke Nederlanden, Leiden,1936, p. 427-470.

H. SOLY & A.K.L. THIJS, “Nijverheid in de Zuidelijke Nederlanden”, Algemene geschiedenis der Nedertlanden, part 6, Haarlem/Bussum, 1979.

J. VERMAUT, “Vijf variaties op het thema ‘De Belgische vlasnijverheid’”, in Handelingen van het genootschap voor geschiedenis te Brugge, 113, 1976, p. 183-227

M. BOONE, “Les toiles de lin des Pays-Bas Bourguignons sur le march’e Anglais (fin XIVe-XVIe siècles)”, in Publication du Centre Europ’een d’Etudes Bourguignonnes (XIVe-XVIe s.) 35, 1995, p. 61-81

J. DAMBRUYNE, Mensen en centen. Het 16de-eeuwse Gent in demografisch en economisch perspectief. Verhandelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent 26, Gent,2001

J.A. GORIS, Étude sur les colonies marchandes (Portugais, Espagnols, Italiens) à Anvers de 1488 à 1567, Louvain,1925.

F.F. Mendels, “Agriculture and peasant industry in eighteenth-century Flanders”, in W.N. PARKER & E.L. JONES, European peasants and their markets. Essays in agrarian economic history, Princeton,1975, p. 179-204

P. STABEL, “"Dmeeste, oirboirlixste ende proffitelixste let ende neringhe". Een kwantitatieve benadering van de lakenproductie in het laatmiddeleeuwse en vroegmoderne Vlaanderen”, in Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent 51, 1997, p. 113-153.

J. BRIELS, Zuid-Nederlanders in de Republiek, 1572-1630. Een demografische en cultuurhistorische studie, Sint-Niklaas,1985.

F. VAN OMMESLAEGHE, De Oudenaardse wandtapijten en hun wevers in hun historisch kader, Oudenaarde,1996.

C. DE RAMMELAERE, “Bijdrage tot de geschiedenis van het Protestantisme in het Oudenaardse gedurende de moderne periode”, in Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent 14, 1960, p. 103-115.

N.W. POSTHUMUS, De geschiedenis van de Leidsche lakenindustrie, part II, 's-Gravenhage,1908.

H. KAPTEIN, De Hollandse textielnijverheid, 1350-1600. Conjunctuur en continuïteit, Hilversum,1998.

J. DE BROUWER, Demografische evolutie van het Land van Aalst, 1570-1800, Brussel,1968.

M. LIMBERGER, “Early forms of proto-industry in the backyard of Antwerp? The Rupel area in the 15th and 16th centuries”, in: B. BLONDÉ a.o., eds., Labour and labour markets between town and countryside (Middle Ages-19th century). CORN Publication series 6, 2001, p. 158-173

D. NICHOLAS, “The Scheldt trade and the "Ghent War" of 1379-1385” in Trade, urbanisation and the family. Studies in the history of medieval Flanders, Aldershot,1996, nr III.

F. CORRYN, “Het schippersambacht te Gent (1302-1492)”, in Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent 1, 1944, p. 165-204.

J. DECAVELE, R. DE HERDT & N. DECORTE, Gent op de wateren en naar de zee, Antwerpen/Gent,1976 . P. STABEL, “Schippers, wagenvoerders en kruiers. De organisatie van de stedelijke vervoersector in het laatmiddeleeuwse Vlaanderen”, in Bijdragen tot de geschiedenis 82, 1999, p. 159-185

E. AERTS, “De Zuidnederlandse brouwindustrie tijdens het Ancien R’egime. Status quaestionis van het onderzoek”, Handelingen der koninklijke Zuidnederlandse maatschappij voor taal- en letterkunde en geschiedenis, 33, 1979, p. 5-34.

M.J. BOERENDONK, “Economische aardrijkskunde van Holland omstreeks het jaar 1500”, in Tijdschrift voor economische geografie 30, 1939, p. 127-152.

L. NOORDEGRAAF, “Het platteland van Holland in de zestiende eeuw. Anachronismen, modelgebruik en traditionele bronnenkritiek”, in Economisch- en sociaal-historisch jaarboek 48, 1985, p. 8-18.

J.L. VAN ZANDEN, “Taking the measure of the early modern economy. Historical national accounts for Holland in 1510/1514”, European review of economic history, 6, 2002, p. 131-163.

N.W. POSTHUMUS, ed., “Een zestiende-eeuwsche enquête naar de buitenneringen rondom de stad Leiden”, BMHG 33, 1912, p. 1-95

E.C.G. BRÜNNER, De order op de buitennering van 1531. Bijdrage tot de kennis van de economische geschiedenis van het graafschap Holland in den tijd van Karel V, Utrecht,1918.

D.E.H. DE BOER, Graaf en grafiek. Sociale en economische ontwikkelingen in het middeleeuwse “Noordholland” tussen c. 1345 en c. 1415, Leiden,1978.

T.S. JANSMA, “Het economisch overwicht van de laat-middeleeuwse stad ten aanzien van haar agrarisch ommeland, in het bijzonder toegelicht met de verhouding tussen Leiden en Rijnland”, in H.F.J.M. VAN DEN EERENBEEMT, ed., Tekst en uitleg, Den Haag,1974, p. 35-54

H. BRAND, Over macht en overwicht. Stedelijke elites in Leiden (1420-1510), Leuven/Apeldoorn,1996.

R. HOLBACH, “Some remarks on the role of “putting-out” in Flemish and Northwest European cloth production”, in: M. BOONE & W. PREVENIER, eds., La draperie ancienne des Pays-Bas. D’ebouch’es et strat’egies de survie (14e-16e siècles), Leuven,1993, p. 207-250.

T.S. JANSMA, “Scheepvaartpolitiek van Amsterdam in de tweede helft der vijftiende eeuw”, Jaarboek Amstelodamum 47, 1955, p. 1-14

J.E.J. GESELSCHAP, “De lakennijverheid”, in Gouda zeven eeuwen stad. Hoofdstukken uit de geschiedenis van Gouda, Gouda,1972, p. 129-148

H.E. VAN GELDER, “De "draperye" van Den Haag”, in Die Haghe, bijdragen en mededelingen, 1907, p. 229-350.

H. KAPTEIN, "De Nederlandse textielhandel 1530-1610. Een discussie met Jonathan Israel", in Tijdschrift voor geschiedenis 114, 2001, p. 492-514.

W.L.J. DE NIE, De ontwikkeling der Noordnederlandsche textielververij van de veertiende tot de achttiende eeuw, Leiden,1937

D. ATEN, 'Als het gewelt comt...'. Politiek en economie in Holland benoorden het IJ, 1500-1800 (Hilversum,1995

Z.W. SNELLER, “De tijkweverij te Rotterdam en te Schiedam in de eerste helft der 17e eeuw”, Tijdschrift voor geschiedenis 45, 1930.

H.J. SMIT, “De beteekenis van den noordnederlandschen, in ’t bijzonder van den Hollandschen en Zeeuwschen, handel in de laatste helft der 14e eeuw”, in Bijdragen voor vaderlandsche geschiedenis en oudheidkunde 6th series, 10 (1930, p. 16-64 . S.C. REGTDOORZEE GREUP-ROLDANUS, Geschiedenis der Haarlemmer bleekerijen, 's-Gravenhage,1936.

J. HOLLESTELLE, De steenbakkerij in de Nederlanden tot omstreeks 1560, Assen,1961.

J. HOLLESTELLE, “De Nederlandse steenbakkerij in de zeventiende en achttiende eeuw”, in Economisch- en sociaal-historisch jaarboek, 44, 1982, p. 11-22.

A.H. HUUSSEN, “De kaart van Leiden en omgeving door Pieter Sluiter (1550)”, in Jaarboekje voor geschiedenis en oudheidkunde van Leiden en omstreken, 61, 1969, p. 91-97.

J. CRAANDIJK, “Over kalk en nog wat. Iets uit de rekeningen van de grafelijkheid van Holland, over het jaar 1345”, in Bijdragen voor vaderlandsche gesxchiedenis en oudheidkunde, 4rd series, 4, 1905, p. 289-346.

F. VAN KAN, Sleutels tot de macht. De ontwikkeling van het Leidse patriciaat tot 1420, Hilversum,1988.

G. DOORMAN, De middeleeuwse brouwerij en de gruit, ‘s-Gravenhage,1955.

R. VAN UYTVEN, “Haarlemmer hop, Goudse kuit en Leuvense Peterman”, in Arca Lovaniensis 4, 1975, p. 334-351.

R.W. UNGER, “Technical change in the brewing industry in Germany, the Low Countries and England in the late Middle Ages”, in Journal of European economic history , 21, 1992, p. 281-313

R.W. UNGER, “The scale of Dutch brewing, 1350-1600”, in Research in economic history 15, 1995, p. 261-292.

R.W. UNGER, A history of brewing in Holland 900-1900. Economy, technology and the state, Leiden,2001.

P.C.M. HOPPENBROUWERS, “Town and country in Holland, 1300-1550”, in S.R. EPSTEIN, ed., Town and country in Europe, 1300-1800, Cambridge,2001, p. 54-79.

B. IBELINGS, “Het begin van het slagturven in Holland”, in Historisch geografisch tijdschrift 14, 1996, p. 1-10.

W.J. DIEPEVEEN, De vervening in Delfland en Schieland tot het einde der zestiende eeuw, Leiden,1950

J.C. VAN LOENEN, De Haarlemse brouwindustrie voor 1600, Amsterdam,1950.

J.W. DE ZEEUW, “Peat and the Dutch Golden Age. The historical meaning of energy-attainability”, in A.A.G. Bijdragen 21, 1978, p. 3-31

R.W. UNGER, “Energy sources for the Dutch Golden Age: Peat, wind and coal”, Research in economic history, 9, 1984, p. 221-253.

J.L. VAN ZANDEN, “Werd de Gouden Eeuw uit turf geboren? Over het energieverbruik in de Republiek in de zeventiende en achttiende eeuw”, in Tijdschrift voor geschiedenis 110, 1997, p. 484-499.

W.P. BLOCKMANS, “The economic expansion of Holland and Zeeland in the fourteenth-sixteenth centuries”, in E. AERTS a.o., eds., Studia historica oeconomica, Leuven,1993, p. 41-58.

B.J.P. VAN BAVEL, Goederenverwerving en goederenbeheer van de abdij Mariënweerd, 1129-1592, Hilversum,1993.

L.A. ANKUM, “Een bijdrage tot de geschiedenis van de Zaande olieslagerij”, in Tijdschrift voor geschiedenis 73, 1960, p. 39-57 and 215-251.

J. BIELEMAN, Geschiedenis van de landbouw in Nederland, 1500-1950. Veranderingen en verscheidenheid, Meppel,1992.

J.H.G. DE GRAAF, Moordrecht in touw, Bloemendaal,1970. Hollandse studiën 1.

B. IBELINGS, “Aspects of an uneasy relationship. Gouda and its countryside (15th-16th centuries)”, in P. HOPPENBROUWERS & J.L. VAN ZANDEN, eds., Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages-19th century) in the light of the Brenner debate. CORN Publication series 4, Turnhout,2001, p. 256-274.

J.P.A. VAN CATZ, “Uit de geschiedenis van de lijndraaierij te Gouda”, in: Gouda zeven eeuwen stad. Hoofdstukken uit de geschiedenis van Gouda, p. 149-181.

H.A.H. KRANENBURG, “Het visserijbedrijf van de Zijdenaars in de 15e en 16e eeuw”, in Tijdsachrift voor geschiedenis, 62, 1949, p. 321-333.

A.P. VAN VLIET, “Zeevarenden op de vissersvloot, 1580-1650”, in Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 22, 1996, p. 241-259, esp. p. 247-248

A. KNOTTER, “De Amsterdamse scheepvaart”, and J. LUCASSEN, “Beschouwingen over seizoengebonden trekarbeid naar het westen van Nederland, ca. 1600-ca. 1800”, in Tijdschrift voor sociale geschiedenis, 8, 1982, p. 328-358.

H.E. VAN GELDER, “Gegevens betreffende de haringvisscherij op het einde der 16de eeuw”, in Bijdragen en mededeelingen van het historisch genootschap, 32, 1911, p. 1-61.

L. SICKING, “Protectiekosten en winstgevendheid van de haringvisserij in de Nederlanden: de teelt van 1547”, in Netwerk Vlaardingen, 11, 2000, p. 9-19.

T.S. JANSMA, “De betekenis van Dordrecht en Rotterdam omstreeks het midden der zestiende eeuw”, in H.F.J.M. VAN DEN EERENBEEMT, ed., Tekst en uitleg, Den Haag,1974 p. 146-178.

R.W. UNGER, Dutch shipbuilding before 1800. Ships and guilds, Assen/Amsterdam,1978.

H.P.H. JANSEN, “Holland's advance”, in Acta Historiae Neerlandi¬cae, 10. 1978, p. 1-20

A.M. VAN DER WOUDE, Het Noorderkwartier. Een regionaal historisch onderzoek in de demografische en economische geschiedenis van westelijk Nederland van de late middeleeuwen tot het begin van de negentiende eeuw, Wageningen,1972.

L. NOORDEGRAAF, “Dutch industry in the Golden Age”, in K. DAVIDS & L. NOORDEGRAAF, eds., The Dutch economy in the Golden Age, Amsterdam,1993, p. 131-157.

H. VAN DER WEE & P. D'HAESELEER, “Ville et campagne dans l'industrie linière à Alost en dans ses environs (fin du Moyen Âge - Temps modernes)” in J.M. DUVOSQUEL & E. THOEN, eds., Peasants and townsmen, Gent,1995, p. 753-767

W. HAAGEN, “"Uitbuiting-door-handel" als verklaringsfaktor voor de vertraagde industrialisering van de linnennijverheid in Vlaanderen” Handelingen der maatschappij voor geschiedenis en oudheidkunde te Gent, 37, 1983, p. 215-243.

P. STABEL, “Urban markets, rural industries and the organisation of labour in late medieval Flanders: the constraints of guild regulations and the requirements of export oriented production”, in: B. BLONDÉ a.o., eds., Labour and labour markets between town and countryside (Middle Ages-19th century). CORN Publication series 6, 2001.

H. PIRENNE, Histoire de Belgique des origines à nos jours, part 3, Bruxelles,1912.

R. HOLBACH, Frühformen von Verlag und Grossbetrieb in der gewerblichen Produktion (13.-16. Jahrhundert). VSWG Beihefte 110, Stuttgart,1994.

A. VERHULST, “La laine indigène dans les anciens Pays-Bas entre le XIIe et le XVIIe siècle. Mise en oeuvre industrielle, production et commerce”, in Revue historique 504 (1972) p. 281-322

Y. FUJII, “Draperie urbaine et draperie rurale dans les Pays-Bas m’eridionaux au bas moyen âge”, in Journal of medieval history, 16, 1990, p. 77-97.

E. COORNAERT, “Draperies rurales, draperies urbaines. L’’evolution de l’industrie flamande au moyen âge et au XVIe siècle”, in Revue Belge de philologie et d’histoire, 28, 1950, p. 59-96.

R. DUPLESSIS & M.C. HOWELL, “Reconsidering the early modern urban economy. The cases of Leiden and Lille”, Past and present 94, 1982, p. 49-84.

E.M. KLOEK, Wie hij zij, man of wijf. Vrouwengeschiedenis en de vroegmoderne tijd: drie Leidse studies, Hilversum,1990, p. 63-73.

I. TURNAU, “The organization of the European textile industry from the thirteenth to the eighteenth century”, in Journal of European economic history 17, 1988, p. 583-602.

F.J.W. VAN KAN, Sleutels tot de macht. De ontwikkeling van het Leidse patriciaat tot 1420, Hilversum,1988.

A. VAN DER SCHOOR, Het ontstaan van de middeleeuwse stad Rotterdam. Nederzettingsgeschiedenis in het Maas-Merwedegebied van ca. 400-1400, s.l.,1992.

H.A.H. KRANENBURG, “Het afslagwezen van de visserij in het Beneden-Maasgebied, 1400-1600”, in Zuid-Hollandse studiën, 4, 1956, p. 72-92.

P.J.E.M. VAN DAM, Vissen in veenmeren. De sluitsvisserij op aal tussen Haarlem en Amsterdam en de ecologische transformatie in Rijnland, 1440-1530, Hilversum,1998.

K.P.J. JANSE, “De koptienden als bron voor de economische geschiedenis van het Gooi, 1500-1850”, in Economisch- en sociaal-historisch jaarboek 55, 1992, p. 35-74.

B.J.P. van Bavel, “Structures of landownership, mobility of land and farm sizes. Diverging developments in the northern part of the Low Countries, c. 1300 – c. 1650”, to be published in P. HOPPENBROUWERS & E. THOEN, Access to land, CORN Publication series 5, Turnhout,2003.

P. HOPPENBROUWERS, “Mapping an unexplored field. The Brenner debate and the case of Holland”, in P. HOPPENBROUWERS & J.L. VAN ZANDEN, eds., Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages-19th century) in the light of the Brenner debate. CORN Publication series 4, Turnhout,2001, p. 41-66.

M. VAN TIELHOF, “Grain provision in Holland, ca. 1490-ca. 1570”, in P. HOPPENBROUWERS & J.L. VAN ZANDEN, eds., Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages-19th century) in the light of the Brenner debate. CORN Publication series 4, Turnhout,2001, p. 202-219.

B.J.P. VAN BAVEL, Transitie en continuïteit. De bezitsverhoudingen en de plattelands-economie in het westelijke gedeelte van het Gelderse rivierengebied, ca. 1300-ca. 1570, Hilversum,1999.

F. EGMOND, Een bekende Scheveninger. Adriaen Coenen en zijn Visboek van 1578, Den Haag,1997.

G. BORGER, “Draining-digging-dredging. The creation of a new landscape in the peat areas of the Low Countries”, in J.T.A. VERHOEVEN, ed., Fens and bogs in the Netherlands. Vegetation, history, nutrient dynamics and conservation, Dordrecht,1992, p. 131-171.

J.M.W.G. LUCASSEN, Naar de kusten van de Noordzee. Trekarbeid in Europees perspektief, 1600-1900, Gouda,1984.

W.J.A. ARNTZ, “Export van Nederlandsche baksteen in vroegere eeuwen”, in Economisch historisch jaarboek 23, 1947, p. 57-133.

N.J.M. KERLING, Commercial relations of Holland and Zeeland with England from the late 13th century to the close of the Middle Ages, Leiden,1954.

H. VAN DER WEE, “De handelsbetrekkingen tussen Antwerpen en de Noordelijke Nederlanden tijdens de 14de, 15de en 16de eeuw”, in Bijdragen tot de geschiedenis der Nederlanden, 20, 1965/1966, p. 267-285.

P.N. BOEKEL, De zuivelexport van Nederland tot 1813, Utrecht,1929

H. VAN DER WEE, The growth of the Antwero market and the European economy (fourteenth-sixteenth centuries), The Hague,1963.

J.L. VAN ZANDEN, “Holland en de Zuidelijke Nederlanden in de periode 1500-1570. Divergerende ontwikkelingen of voortgaande economische integratie?”, in E. AERTS A.O., eds., Studia historica oeconomica, Leuven,1993, p. 357-367.

R.S. DUPLESSIS, Transitions to capitalism in early modern Europe, Cambridge,1997.

L. NOORDEGRAAF, “Domestic trade and domestic trade conflichts in the Low Countries. Autonomy, centralism and state-formation in the pre-industrial era”, in: S. GROENVELD & M. WINTLE, eds., State and trade. Government and the economy in Britain and the Netherlands since the Middle Ages, Zutphen,1991, p. 12-27.

J.L. VAN ZANDEN, “De prijs van de vooruitgang? Economische modernisering en sociale polarisatie op het Nederlandse platteland na 1500”, in Economisch- en sociaal-historisch jaarboek 51, 1988, p. 80-92.

J. DE VRIES, “The transition to capitalism in a land without feudalism”, in P. HOPPENBROUWERS & J.L. VAN ZANDEN, eds., Peasants into farmers? The transformation of rural economy and society in the Low Countries (Middle Ages-19th century) in the light of the Brenner debate. CORN Publication series 4, Turnhout,2001, p. 67-84, esp. p. 76-80.

B.J.P. VAN BAVEL, “Land, lease and agriculture. The transition of the rural economy in the Dutch river area from the fourteenth to the sixteenth century”, in Past and present. 172, 2001, p. 3-43.

A.M. VAN DER WOUDE, “De contractiefase van de seculaire trend in het Noorderkwartier nader beschouwd”, in Bijdragen en mededelingen betreffende de geschiedenis der Nederlanden 103, 1988, 373-398, esp. p. 385-396.